پرونده ویژه، عربستان سعودی و سقوط در اَبربحران؛ از نفت تا کرونا - مجله بهسان

گروه بین الملل خبرنگاران - عماد اصلانی مناره بازاری[1]

زمانی که محمد بن سلمان از برنامه های چشم انداز 2030 برای اقتصاد عربستان رو نمایی کرد، گمان نمی کرد روزی بحران های اقتصادی عربستان تمام آن رویاها را با چالش رو به رو کند. هرچند آنروز نیز کمترکسی از کارشناسان می توانست پیش بینی کند که اقتصاد نفتی عربستان با بحران های عدیده ای رو به رو گردد که تحقق برنامه های اقتصادی بن سلمان را تا حد آرزوهای دست نیافتنی تنزل دهد.

جنگ یمن، قیمت پایین نفت، کاهش تقاضا، کسری بودجه، هزینه های سنگین نظامی و کشمکش های سیاسی در خاندان آل سعود در کنار بحران های اجتماعی و فشارهای اقتصادی ناشی از بلندپروازی های چشم انداز 2030 دریایی از بحران را برای اقتصاد رانتی این کشور به وجود آورده بود که بیماری همه گیر کرونا باعث شد تا شکاف های عمیق اقتصادی که تا پیش از این با ارائه یارانه های گسترده، واردات بی رویه و ثابت نگه داشتن دستوری قیمت ها سعی در پوشاندن آن داشتند نمایان گردد. این موضوع باعث شد تا اقتصاد بیمار عربستان با ابر بحران رو به رو گردد. این گزارش سعی دارد تا با نگاه به بحران های پیش روی اقتصاد این کشور، تصویری از حال و آنچه عربستان در پیش روی دارد، نشان دهد.

1. کاهش درآمدهای ارزی

   50 میلیارد دلار کسری بودجه، انتظاری است که پیش از همه گیری ویروس کرونا وزیر دارایی عربستان سعودی برای بودجه سال 2020 از آن سخن گفته بود[2]. با توجه به اظهارات محمد جدعان، دولت این کشور برای توازن بودجه سال 2020 به قیمت نفت 71 دلار در هر بشکه نیاز دارد. این درحالی است که بانک دنیای اعتقاد دارد اقتصاد بحران زده عربستان به نفت بالای 80 دلار در هر بشکه نیازمند است تا بتواند آثار بحران های گریبانگیر اقتصاد را کاهش دهد[3]. رشد اقتصاد عربستان در سال 2019 با کاهش قیمت نفت که ناشی از جنگ نفتی عربستان و اشباع بازار با فراوری بی رویه نفت توسط ریاض بود به سمت صفر میل پیدا کرد. این موضوع باعث کاهش درآمد ارزی و افزایش نرخ تورم در این کشور شد. این مسائل اعمال سیاست های انقباضی اقتصادی را به تنها راه حل برای دولت عربستان بدل کرد.

   طبق آمار بانک دنیای، اقتصاد عربستان سعودی در سه ماهه نخست سال 2020، شدیدترین سیاست های انقباضی اقتصادی را در یک دهه گذشته تجربه نموده است این موضوع باعث توقف بسیاری از طرح های جاه طلبانهٔ محمد بن سلمان شده است. عربستان در بخش نفت به دلیل افت قیمت دنیای در چهار ماهه نخست سال به دلیل کاهش تقاضای دنیای ناشی از همه گیر شدن ویروس کرونا 4.6 درصد، میزان پالایش نفت 24.2 درصد، فراوری نفت خام و گاز طبیعی 2.9 درصد کاهش یافته است. این موضوع باعث شده است که نرخ رشد اقتصادی عربستان به استثنای بخش نفتی در این کشور 2.6 درصد سقوط کند و از فعالیت مربوط به املاک و مستغلات نیز1.4 درصد کاسته گردد[4].

   اکنون دولت عربستان با کاهش شدید درآمدهای ارزی و همه گیری ویروس کرونا رو به رو شده است که این موضوع باعث شده تا اقتصاد این کشور سال سختی را تجربه کند. اکنون طرح های اقتصادی چشم انداز 2030 بن سلمان که بر پایه اقتصاد چند محصولی و گردشگری پایدار بود با دشواری های اقتصادی جانکاهی روبرو است، طوری که صندوق سرمایه گذاری های عمومی عربستان در دستیابی به این اهداف دچار تشکیک شده است. طبق پیش بینی ها حجم دارایی های امسال میلادی این صندوق که قرار بود 600 تا 700 میلیارد دلار باشد و در سال 2030 به بیش از دو تریلیون دلار برسد، اما بسیاری از طرح های شکست خورده رو به رو شده است و دارایی های کنونی این صندوق تنها 300 تا 400 میلیارد دلار است.

   روزنامه الأخبار لبنان نیز در یادداشتی درباره آثار سه سال ولیعهدی محمد بن سلمان در عربستان نوشته: افراد زیادی در سال 2020 که یک سال محوری در فرایند چشم انداز 2030 بن سلمان به شمار می رود، می گویند که این چشم انداز حکم مرده را دارد. اکنون با غافلگیری شیوع کرونا و جنگ احمقانه قیمت نفت، حقیقت خیالی بودن طرح های بن سلمان آشکار شده است[5]. در دوران حکومت ملک سلمان می توان سال 2020 را سال ضربه های سنگین اقتصادی عربستان نامید. در حقیقت سال 2020 به عنوان بدترین سال اقتصادی دوران پادشاهی سلمان بن عبدالعزیز مطرح شده و همین مسئله می تواند چالش های زیادی را برای تداوم دوران پادشاهی وی ایجاد کند.

   نمودار 1. نرخ رشد سالانه فراوری ناخالص داخلی عربستان

   نمودار 2. تراز تجاری صادرات نفت عربستان

   نمودار 3. میزان صادرات نفت عربستان

   2. هزینه های جنگی بی فایده

      وحشت عربستان از افزایش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در یمن باعث شد تا این کشور به بهانه حمایت از رئیس جمهور مستعفی این کشور در بهار 2015 جنگ خونینی را آغاز کند، جنگی که قرار بود با پیروزی عربستان و تنها در عرض چند ماه به سرانجام برسد اکنون پس از گذشت 5 سال تبدیل به بزرگترین عامل در کسری بودجه و چالش های اقتصادی ریاض شده است.

      هزینه های جنگ از سویی و عملیات های انصارالله یمن معروف به موازنه بازدارندگی با حمله به آرامکو و مراکز حساس عربستان از سوی دیگر علاوه بر اینکه نوعی هراس راهبردی بر این کشور حاکم نموده است، توانست عرضه نفت عربستان را با چالش رو به رو کند و علاوه بر هزینه های جنگ در درآمدهای ارزی این کشور نیز اختلال ایجاد کند. در واقع عربستان در بیش از 63 ماهی که از آغاز جنگ یمن می گذرد متحمل خسارت های مادی زیادی شده است که به دلیل عدم شفافیت در جامعه و ساختار حکومت این کشور امکان برآورد دقیق هزینه های اقتصادی جنگ یمن وجود ندارد.

      محمد علی الحوثی رئیس شورای عالی انقلاب یمن اعلام نموده که عربستان سالانه 60 میلیارد دلار در نبرد با یمنی ها هزینه می نماید.[6] پیش از این نیز بروس ریدل کارشناس روابط بین الملل اندیشکده بروکیگنز اعلام نموده بود که عربستان روزانه 200 میلیون دلار برای استخدام مزدوران و تهیه سلاح در جنگ یمن هزینه می نماید[7]. براین اساس عربستان تا به امروز 378 میلیارد دلار در جنگ یمن هزینه نموده است.

      جنگ خونین یمن هزینه های نظامی عربستان را نیز به طور چشمگیری افزایش داده است. بودجه نظامی تخصیص یافته عربستان از سال 2016 تا 2020 بیش از 273 میلیارد دلار است که 20.9 درصد از کل هزینه های دولت را شامل می گردد[8]. طبق گزارش پایگاه بین المللی تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI) عربستان سعودی بیش از 8.8 درصد از فراوری ناخالص داخلی خود را صرف خرید های نظامی نموده است و از این منظر در دنیا رتبه اول را به خود اختصاص داده است. طبق همین گزارش عربستان در سال 2019 از لحاظ بودجه رتبه پنجم را به خود اختصاص داده است[9]. این در حالی است که اقتصاد این کشور با بحران ها و کسری بودجه 50 میلیارد دلاری روبرو است.

      نمودار 4. سهم بودجه نظامی کشورها در سال 2019

      3. ریاضت اقتصادی زیر سایه کرونا

         افزایش هزینه های نظامی در کنار کاهش درآمدهای ارزی، کاهش تقاضای دنیای نفت، چالش اقتصادی دنیای ناشی از شیوع ویروس کرونا، در کنار جنگ نفتی مسکو-ریاض و قطع شدن درآمدهای حاصل از سفر حجاج باعث شده است تا عربستان برای جبران کسری بودجه خود به سیاست ریاضت اقتصادی روی بیاورد. این در حالی است که اگر قیمت نفت حدود 30 دلار در هر بشکه بماند، کسری بودجه عربستان در سال 2020 به 22.1 درصد می رسد که حدود 170 میلیارد دلار می گردد. این مسئله برای کشوری که بیش از 77 درصد بودجه اش وابسته به نفت است به معنای وقوع ابر بحران است.

         کارشناسان اقتصادی، بحران اقتصادی عربستان را از 1930 تا به امروز بی سابقه توصیف نموده اند[10]، محمد جدعان، وزیر دارایی عربستان با اذعان به این موضوع بحران پیش روی این کشور را اینگونه توصیف می نماید: ما با بحرانی روبرو هستیم که در دنیا در تاریخ معاصر بی سابقه بوده است؛ بحرانی که مشخصه آن ناروشن بودن همه چیز است.[11] با توجه به آمارهای ارائه شده از سوی وزیر دارایی عربستان این کشور با کسری بودجه ای معادل 9 میلیارد دلار برای سه ماه نخست 2020 روبه رو بوده است. با توجه به این آمار دولت عربستان در نخستین گام خود حدود 27 میلیارد دلار از ذخایر ارزی خود برداشت نموده است و طبق پیش بینی ها در صورت ادامه یافتن این بحران میزان ذخایر ارزی این کشور در سرانجام سال 2021 به 375 میلیارد دلار کاهش می یابد. این در حالی است که میزان ذخایر ارزی عربستان در سرانجام سال 2019 بالغ بر 488 میلیارد دلار بوده است. بحران های اقتصادی ناشی از کرونا و تعطیلی های نامحدود و کسری بودجه بی سابقه در عربستان، این کشور را در ورطه ای قرارداده است که مجبور است از سرمایه گذاری در پاره ای از پروژه ها صرف نظر کند.

         عربستان با افزایش اقتصادیات بر ارزش افزوده از ابتدای ماه ژوئیه، از 5 درصد به 15 درصد، کاهش یارانه ها و قطع یاری هزینه زندگی، کوشش دارد 13 میلیارد دلار از هزینه های خود بکاهد[12]. شیوع ویروس کرونا و تأثیر این بیماری بر اقتصاد بیمار عربستان، کاهش قیمت دنیای نفت و افت شدید درآمدهای ارزی ناشی از آن، این کشور را مجبور کرد تا درماه ژوئن بنزین را گران کند. شبکه تلویزیونی رسمی سعودی گزارش داد، براساس نرخ جدید در ماه ژوئن هر لیتر بنزین 91، از 67 هلاله به 90 و بنزین 95 نیز از لیتری 82 هلاله به یک ریال و 8 هلاله فروخته خواهد شد. (هر ریال عربستان به 100 هلاله تقسیم می گردد)[13]. همچنین از ابتدای ژوئن نیز عوارض گمرکی بر کالای وارداتی را بین 0.5 تا 15 درصد افزایش داده است در پیش دریافت سیاست های انقباضی اقتصادی باعث شده است تا هزینه های زندگی در شرایط بغرنج بحران همه گیری کرونا افزایش پیدا کند. این مسئله باعث می گردد تا طبقات میانی و پایین در جامعه عربستان در شرایطی که درآمدها به دلیل شیوع ویروس کرونا به شدت کاهش پیدا نموده است فشار بیشتری را متحمل شوند.

         جمع بندی

         بحران های اقتصادی عربستان که با جنگ یمن آغاز شده بود در جنگ نفتی مسکو-ریاض تداوم پیدا کرد و با کاهش درآمد ارزی ناشی از افزایش عرضه و کاهش تقاضا در کنار مبارزه با شیوع بیماری کرونا در این کشور چالش های پیش روی حاکمیت عربستان را پیش از پیش نمایان کرد. عربستان برای آنکه بتواند بر این چالش ها فائق آید باید سیاست های خود در منطقه را تغییر دهد. آنچه اکنون به عنوان کسری بودجه و چالش های اقتصادی عربستان مورد آنالیز نهاده شد بیش از آنکه ناشی از شرایط خارجی باشد، ناشی از سیاست های نادرستی است که سردمداران این کشور در قبال شرایط منطقه اتخاذ نموده اند. جنگ یمن و کاهش قیمت نفت که مهمترین چالش های اقتصادی این کشور به شمار می رود ناشی از هراس راهبردی و سیاست های خصمانهٔ این کشور به شمار می رود. اکنون عربستان برای کاهش هزینه های خود بیش از آنکه به فشار بر مردم خود نیازمند باشد به سرانجام دادن به تجاوز خونین این کشور به یمن نیاز دارد. به نظر می رسد ابر بحران پیش روی اقتصاد بیمار و نفتی عربستان دیر یا زود سیاستمداران این کشور را به بازتعریف سیاست های داخلی و خارجی این کشور مجبور می نماید.

         [1] دکترای روابط بین الملل

         [2]Marwa Rashad, Saudi expects wider 2020 budget deficit of $50 billion - finance minister, Reuters, OCTOBER 31, 2019,

         https:، ، www.reuters.com، article، us-saudi-economy-budget، saudi-expects-wider-2020-budget-deficit-of-50-billion-finance-minister-idUSKBN1XA2EO

         [3] World Bank,Saudi Arabias Economic Update - April 2020, April 16, 2020,

         https:، ، www.worldbank.org، en، country، gcc، publication، saudi-arabia-economic-update-april-2020

         [4] tradingeconomics.com، saudi-arabia، gdp-growth-annual

         [5]خبرنگاران، آیا عربستان آبستن اعتراض های اجتماعی است؟ 08 تیر 1399، قابل بازیابی در:

         www.tasnimnews.com، fa، news، 1399، 04، 08، 2294840

         [6] Annual cost of Yemen war for Saudi Arabia is $ 60 bln: al-Houthi,

         https:، ، iranpress.com، middle-east-i141603-annual-cost-of-yemen-war-for-saudi-arabia-is-60-bln-al-houthi

         [7]Bruce Riedel, Saudi Arabia wants out of Yemen,

         https:، ، www.brookings.edu، blog، order-from-chaos، 2020، 04، 13، saudi-arabia-wants-out-of-yemen،

         [8]https:، ، www.aa.com.tr، ar، %D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1، %D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%A5%D9%86%D9%81%D8%A7%D9%82-%D8%B9%D8%B3%D9%83%D8%B1%D9%8A-%D9%8A%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2-270-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D9%86%D8%B0-2016-%D8%A5%D8%B7%D8%A7%D8%B1، 1845886

         [9]https:، ، www.sipri.org، sites، default، files، 2020-04، fs-2020-04-milex-0-0.pdf

         [10] Bruce Riedel, Saudi Arabia wants out of Yemen,

         https:، ، www.brookings.edu، blog، order-from-chaos، 2020، 04، 13، saudi-arabia-wants-out-of-yemen،

         [11] دویچه وله، افزایش بی سابقه اقتصادیات ها در عربستان برای مقابله با پیامدهای کرونا، 11.05.2020،

         https:، ، p.dw.com، p، 3c1f4

         [12] یاری هزینه زندگی که معادل مبلغ هزار ریال سعودی (معال 267 دلار) است یاری هزینه ای است که از دو سال پیش و در پی افزایش قیمت ها به دلیل وضع اقتصادیات بر ارزش افزوده بر کالاها و خدمات و همچنین افزایش قیمت بنزین برای یاری به کارمندان دولت پرداخت می شده است

         [13]خبرنگاران، آیا عربستان آبستن اعتراض های اجتماعی است؟ 08 تیر 1399، قابل بازیابی در:

         www.tasnimnews.com، fa، news، 1399، 04، 08، 2294840