بازگشت دوباره افعی ها به دماوند - مجله بهسان

به گزارش خبرنگاران، روزنامه اعتماد نوشت: افعی کوهستانی لطیفی که از آن با عنوان افعی دماوندی هم یاد می گردد، یکی از خزندگان بومی کشور ماست که اتحادیه دنیای حفاظت از طبیعت (IUCN) آن را به عنوان یک گونه در معرض خطر انقراض معرفی نموده است. پراکنش این افعی که از نظر تنوع رنگ و طرح در نوع خود منحصربه فرد توصیف شده، محدود به دامنه ها و ارتفاعات کوهستانی البرز مرکزی است اما متاسفانه این دشت های کوهستانی به دلیل چرای مفرط دام در حال تخریب هستند.

بزرگ ترین پهنه مورد حفاظت این گونه، پارک ملی لار است که آن هم به واسطه تهدیدهایی نظیر تخریب زیستگاه ناشی از چرای بی رویه دام و در عین حال برداشت های متخلفین از جمعیت این افعی با هدف سم گیری و کسب درآمد، آینده ای نامعین را پیش رو دارد. در تیر ماه امسال تعداد 30 فرد از این گونه ارزشمند توسط گارد محیط زیست استان البرز و با همکاری موسسه رازی از متخلفین ضبط و به سازمان حفاظت محیط زیست تحویل داده شد.

در این گزارش، رهاسازی این افعی ها را در پارک ملی لار از جنبه های مختلف مرور خواهیم کرد.

ارزش و اهمیت افعی دماوندی

علیرضا شهرداری پناه، کارشناس کلینیک بازپروری حیات وحش پارک پردیسان و یکی از دست اندرکاران رهاسازی این افعی ها به اعتماد می گوید: افعی لطیفی یا دماوندی گونه ای است که در کل دنیا تنها در یک نقطه از ایران وجود دارد بنابراین اندمیک یا بومزاد ایران است. افعی دماوندی تنها در بخش کوچکی از البرز و نه در همه جای آن یافت می گردد؛ محدوده دماوند و پارک ملی لار جایی است که به عنوان بهترین زیستگاه این گونه شناخته شده است. برخی اوقات پراکنش ها به این صورت است که یک گونه تنها در یک کشور وجود دارد اما در برخی موارد مانند افعی دماوندی، پراکنش تنها محدود به یک نقطه خیلی کوچک از کشور می گردد و همین مساله است که جمعیت آن را آسیب پذیرتر می نماید و اندک تغییر زیستگاهی می تواند خطری کاملا جدی باشد.

شهرداری پناه در ادامه صحبت هایش می گوید: برداشت های بی رویه و غیر قانونی عاملی است که به شدت به جمعیت افعی های دماوندی آسیب زده است. دلیل اصلی برداشت از جمعیت هم این است که متخلفین، افعی ها را برای سم گیری مورد استفاده قرار می دهند. هنوز معین نیست که جمعیت این گونه در ایران دقیقا چقدر است بنابراین وقتی که نمی دانیم از یک گونه تا این حد آسیب پذیر چه تعداد در ایران وجود دارد، خودش مشکل بزرگ تری است. نباید فراموش کنید که ما در ایلام گونه دیگری هم به اسم افعی شاخدار دم عنکبوتی داریم که آن هم خیلی خاص است و تاکنون تنها در یک نقطه از ایلام مشاهده شده اما اگر بخواهیم مقایسه کنیم، زیستگاه افعی دماوندی نسبت به افعی دم عنکبوتی آسیب پذیرتر و به واسطه حضور گردشگران قابل دسترس تر است که همین مساله گویای ضرورت حفاظت جدی از آن است.

وی در عین حال به تنوع طرح و رنگ این افعی اشاره می نماید: این افعی به طور کل دو طرح دارد؛ طرح خطی و طرح زیگزاگ. این دو مورد طبیعی این گونه است اما گاهی و به ندرت افعی های بدون طرح یا حتی خط دار با کمی خطوط زیگزاگ هم مشاهده می گردد.

رهاسازی اصولی فراتر از حرف

کارشناسان حفاظت معتقدند که در بهترین حالت تنها پروسه های معدودی از رهاسازی هستند که به پیروزیت ختم می شوند و این در حالی است که متاسفانه اکثر برنامه های رهاسازی در خبرها پیروز تر از آن چه در واقعیت هستند، نمایش داده می شوند.

شهرداری پناه که چند سالی است در کلینیک بازپروری حیات وحش پارک پردیسان فعالیت می نماید، می گوید:در اکثر موارد خزندگان و به خصوص مارهایی که به دست ما می رسند به ناچار پروسه های طولانی را برای درمان و نهایتا رهاسازی طی می نمایند؛ در صورتی که این کار می تواند، شانس پیروزیت آنها را در رهاسازی کم کند. 30 فرد افعی دماوندی که با یاری و همکاری سازنده گارد محیط زیست استان البرز از متخلف گرفته شد در نهایت به مرکز بازپروری پردیسان تحویل داده شد. موسسه رازی هم در این رابطه با گارد محیط زیست البرز همکاری لازم را داشت و از آنجا که این مارها ذخیره چربی زیادی نداشتند و اکثرا میان جثه تا کوچک بودند، فرصت زیادی هم برای رهاسازی شان نداشتیم. درست است که یک خزنده بالغ ممکن است هر روز غذا نخورد اما هر چقدر که کوچک تر باشد، ذخیره چربی آن هم کمتر است و طبیعتا به غذای بیشتری احتیاج خواهد داشت. ارزیابی ما این بود که این افراد هر هفته به 4 یا 5 بار تغذیه از حشرات و جوندگان کوچک احتیاج دارند و همین امر هم یادآور زمان محدودی بود که داشتیم.

این کارشناس ضمناً به طرح حفاظت از افعی های کوهستانی با موضوع اصلی افعی دماوندی یا افعی کوهستانی لطیفی که زیر نظر موسسه خزنده شناسان پارس اجرا شده، اشاره می نماید و می گوید:من به همراه باربد صفایی مهرو که سال هاست در زمینه خزندگان و دوزیستان مطالعه و فعالیت می نماید، بعد از انجام هماهنگی های لازم با سازمان حفاظت محیط زیست تصمیم گرفتیم که هر چه سریع تر اقدامات لازم را برای رهاسازی انجام دهیم چراکه هم زمان مناسبی بود و هم اینکه پروژه حفاظت از افعی های کوهستانی به واسطه بیش از 5 سال کار و فعالیت از نظر مطلع سازی برای مردم تاثیرگذار ظاهر شده است.

باربد صفایی مهرو، کارشناس ارشد تنوع زیستی و رییس هیات مدیره موسسه خزنده شناسان پارس، طرح موسوم به حفاظت از افعی های کوهستانی را این طور تشریح می نماید: افعی کوهستانی لطیفی از نادرترین گونه های خزندگان ایران است که در سردترین زیستگاه ایران یعنی دامنه ها و دشت های منتهی به دماوند زیست می نماید، این گونه شرقی ترین پراکنش را در بین جنس افعی های کوهستانی در دنیا دارد بنابراین صید این گونه برای استحصال سم در کنار آثار گرمایش دنیای و تخریب زیستگاه در محدوده هایی نظیر پارک ملی لار که در مجاورت کلانشهرهایی نظیر تهران و کرج قرار دارند، موجب می گردد که بحث آموزش و مطلعی رسانی به جامعه نقش پررنگ تری داشته باشد. در طول تمام سال های گذشته که پژوهش های کارشناسان ما در پارک ملی لار در حال اجرا بود، متوجه شدیم که آموزش می تواند بهترین راه برای کاهش احتمال تعارض بین مردم و موجوداتی نظیر مارها باشد.

زمان و فصل مناسب رهاسازی خزندگان

متاسفانه یکی از مواردی که در اکثر رهاسازی های حیات وحش مورد توجه قرار نمی گیرد، رعایت فصل و زمان مناسب است. شهرداری پناه در پاسخ به این سوال که چه فصلی برای رهاسازی خزندگان مناسب تر است، می گوید: در خصوص خزندگان حساسیت های بسیار زیادی وجود دارد که باید آنها را رعایت کرد. رهاسازی یک مار در زمانی که هوا خیلی گرم است، می تواند به آن آسیب برساند بنابراین ما هم در این برنامه زمان را مدنظر داشتیم و از صبح اول وقت اقدام کردیم. هر حیوان حیات وحش در زمان رهاسازی، استرس بسیار زیادی دارد، حال تصور کنید که ذخیره آبی هم نداشته باشد و شما آن را در وسط گرما در یک دشت بی سرانجام که حتی شناخت درستی هم از آن ندارید رهاسازی کنید، طبیعی است که نتیجه چه خواهد بود. در خصوص خزندگان بهترین حالت قبل از گرم شدن بیش از حد هوا یا سرمای زیاد است. ضمن این که نه تنها برای مارها بلکه برای حیوانات روزگرد هم باید در نظر داشت که این حیوانات بهتر است که زمان داشته باشند تا بتوانند برای خودشان پناهگاه پیدا نمایند و در زیر بوته ها یا سنگ های مناسب پناه بگیرند و در نهایت بتوانند در اولین فرصت به منبع آبی برسند. فصل بهار هم چون فصل تحرک گونه هاست، زمان مناسبی به خصوص برای مارهاست چون اکثر جونده ها در این فصل بچه دار می شوند. در جایی مثل دماوند و سد لار تیر ماه هم مناسب است اما زمانش بهتر است که صبح باشد.

شناخت از محیط، ضرورت رهاسازی پیروز حیات وحش است

علیرضا شهرداری پناه مهم ترین دلیل امید به این رهاسازی را شناختی می داند که به واسطه انجام پروژه حفاظت از افعی های کوهستانی از زیستگاه و پراکنش گونه موسوم به افعی دماوندی حاصل شده: بهترین حالت ممکن در رهاسازی حیات وحش این است که شما بدانید، یک فرد از کجا برداشت شده و آن را دقیقا به همان محل منتقل کنید. در رهاسازی هر گونه حیات وحش خیلی فاکتورها باید در نظر گرفته گردد اما به هر صورت شانس حیوانی که بخواهد توسط انسان به طبیعت برگردد، خیلی کم است. در برخی گونه ها مانند این مورد شانس پیروزیت رهاسازی خیلی کم است اما به دلیل مطالعاتی که پیش تر اجرا شده بود این امکان را داشتیم که مارها را در جایی رهاسازی کنیم که کم ترین تعارض را با مردم داشته باشند. پارک ملی لار به ویژه در این فصل که عشایر هستند شاهد حضور گسترده دام هم هست بنابراین شما در هر جایی نمی توانید اقدام به رهاسازی کنید. پارک ملی لار در روزهای آخر هفته پذیرای بازدیدنمایندگان بی شماری است و هر اقدام غیر اصولی می تواند منجر به تعارض گردد. اگر مارها را در جای اشتباه رهاسازی می کردیم این احتمال هم بود که توسط عشایر معدوم شوند ضمن اینکه حضور دام هم در منطقه به واسطه تاثیراتی که بر جا می گذارد، آسیب رسان است.

وی در ادامه می گوید: رهاسازی هر گونه برخلاف باور عموم، کار ساده ای نیست؛ چراکه نه تنها باید شناخت کافی از رفتار گونه و زیستگاه داشته باشیم بلکه باید تک تک عناصری را هم که در یک محیط و منظر هست اعم از سنگ، خار، بوته و پناهگاه های خاص حیات وحش را بشناسیم. شما نمی توانید یک مار را در جایی رها کنید که هیچ پناهگاهی نداشته باشد و البته در زیستگاه سردی همچون دامنه های دماوند رهاسازی در ساعات شب می تواند منجر به یخ زدن مار و تلف شدنش هم گردد در خصوص خزندگان ما می دانیم که قلمرو خیلی محدودی دارند بنابراین باز هم تاکید می کنم که نمی گردد آنها را هر جایی رهاسازی کرد. ضمن اینکه رهاسازی یک تعداد زیاد در چند نقطه محدود به هیچ وجه کار صحیحی نیست چون شانس بقا را بسیار کم می نماید. در این فرآیند رهاسازی وضعیت پوشش گیاهی، شیب و ارتفاع را کاملا لحاظ کردیم. از آغاز تا سرانجام برنامه نزدیک 8 ساعت طول کشید و ما حین کوه پیمایی مکان های مناسب را بسته به این که چه شیبی مناسب است، آیا سنگ و گیاهان مناسبی هستند؟ آیا حیوان می تواند غذا پیدا کند (بسته به تعداد جوندگان، مارمولک ها و حشراتی که مشاهده کردیم) و با رعایت فاصله مناسب از یکدیگر آنها را فرد به فرد رهاسازی کردیم.

باربد صفایی مهرو در سرانجام می گوید:در این برنامه رهاسازی، جهت حرکت و نحوه رهاسازی مجدد در طبیعت با همه کارشناسان حاضر چند روز قبل آنالیز و نتیجه آن شد که این افراد در جایی با فاصله از جمعیت های فعلی رهاسازی شوند تا از نظر ژنتیکی تاثیری روی چند کلونی فعلی ما در پارک ملی لار ایجاد ننمایند. خیلی زود است که بتوانیم بگوییم این فرآیند پیروزیت آمیز بوده یا نه اما نتایج این کوشش در سال های آینده قابل مشاهده خواهد بود.