متهمان دیگر آلودگی هوای تهران فراموش نشوند - مجله بهسان

به گزارش خبرنگاران به نقل از دنیای اقتصاد، این روزها که هوای کلانشهرهای کشور به خصوص پایتخت، زرد و سیاه شده است، همه یقه مازوت را به عنوان متهم اصلی آلودگی چسبیده اند و این وسط، خودروهای فرسوده آزادانه می فرایند و می آیند و کسی هم پاپیچ شان نمی گردد. طبق آخرین آمار رسمی، در حال حاضر بیش از سه میلیون خودروی فرسوده در سطح کشور وجود دارد که چندبرابر یک خودروی عادی سوخت می سوزاند و آلودگی ایجاد می نماید. گفته می گردد با ادامه بی توجهی به فرسوده ها، تعداد این خودروها تا سال 1404 به حدود هشت میلیون دستگاه می رسد و این موضوع به معنای افزایش نقش آنها در آلودگی هوا خواهد بود.

طی این سال ها همیشه با فرا رسیدن روزهای سرد (معمولا از انتهای آذر) کلانشهرهای کشور به خصوص تهران با چالش وارونگی هوا (معلق ماندن ذرات آلاینده در ارتفاع پایین) دست به گریبان می شوند و هوا به درجه ای از سیاهی می رسد که نفس کشیدن را سخت می نماید. تا همین سال پیش، متهم شماره یک آلودگی هوا، خودروها به ویژه فرسوده ها بودند، تا جایی که عنوان می شد سهم آنها در این ماجرا بالغ بر 70 درصد است. از همین رو خودروسازان به شدت تحت فشار افکار عمومی و نهادهایی مانند سازمان محیط زیست قرار می دریافتد، آنها نیز تقصیر را بر گردن فرسوده ها و گاهی هم سوخت توزیعی در کشور می انداختند. در گذشته نیز از نقش نیروگاه ها و واحدهای صنعتی در آلودگی هوا صحبت به میان می آمد، اما مدل فعالیت آنها و مازوت سوزی شان، در حاشیه و خودروها در متن ماجرا قرار می دریافتد. سال جاری اما داستان عکس شده و متهمان ردیف اول و دوم جای خود را به هم داده اند و فرسوده ها به نوعی با پنهان شدن پشت ماجرای مازوت به کمین هوا نشسته اند.

در حال حاضر، انگشت اتهام به سمت مازوت نشانه رفته و اینگونه جا افتاده که مقصر آلودگی هوا، مازوت سوزی نیروگاه ها و واحدهای صنعتی است و از همین رو خودروها به ویژه فرسوده ها از تیررس نقدها تا حدی دور مانده اند. هرچند بخشی از این ماجرا (جا افتادن اینکه مازوت سوزی عامل اصلی آلودگی این روزهای کلانشهرهای کشور است) ریشه در شبکه های اجتماعی و ترند شدن هشتگ مازوت نسوزانید دارد، اما در رسانه ها و حتی اظهارات بعضی مسوولان، نقش خودروهای فرسوده در آلودگی به حاشیه رفته و بیشتر کاسه و کوزه ها بر سر مازوت شکسته شده است. صد البته که نقش مازوت در کثیفی و خطرناک شدن وضع هوا قابل انکار نیست و شاید هم واقعا در حال حاضر چالش اصلی آلودگی همین سوخت باشد، اما آیا می توان از نقش فرسوده ها در سیاهی هوایی که تنفس می کنیم، غافل ماند؟ اینکه خودروهای فرسوده به خصوص مدل های به اصطلاح سنگین تجاری، چند برابر یک خودرو عادی، سوخت مصرف می نمایند و انبوهی از مواد آلاینده را به هوا می فرستند، کافی نیست تا نقش مهم و اساسی آنها را در تنگی نفس کلانشهرهای کشور باور کنیم؟

هرقدر هم که مازوت مقصر باشد که هست، باز هم نمی توان از نقش خودروها در آلودگی هوا غافل ماند. بیشتر خودروهای در حال تردد کشور از استاندارد آلایندگی مناسبی برخوردار نیستند و بیش از آنچه باید، می سوزانند و آلوده می نمایند. با توجه به شرایط خاص خودروسازی کشور (ناشی از تحریم و مسائل اقتصادی و همچنین قدیمی بودن محصولات) تغییر اساسی در تکنولوژی سوخت خودروها کار راحتی نیست و زمان می برد، بنابراین شاید نتوان در کوتاه مدت، از سطح آلایندگی محصولات حال حاضر خودروسازان (در حدی قابل توجه) کاست. این در حالی است که داستان خودروهای فرسوده فرق می نماید، زیرا اولا وجودشان سراسر ضرر است و ثانیا جایگزینی آنها با محصولات نو، به مراتب سهل تر و کم هزینه تر از تغییر نسل خودروهای داخلی است و زمان کمتری هم می برد. البته تغییر نسل خودروهای داخلی و استفاده از فناوری جدید به خصوص در حوزه آلایندگی، یک الزام برای صنعت خودروی کشور به شمار می رود، منتها با وجود تحریم و مسائل اقتصادی، حداقل در کوتاه مدت امکان پذیر نیست.

بنابراین راه حل کوتاه مدت و حتی میان مدت برای کاستن از نقش خودرو در آلودگی هوا، اسقاط و جایگزینی خودروهای فرسوده است، اتفاقی که در حوزه ایمنی و مصرف سوخت نیز تبعات مثبتی را به دنبال خواهد داشت.

توقف فرایند اسقاط

اسقاط و جایگزینی خودروهای فرسوده به طور جدی از اوایل دهه 80 و سپس با ایجاد ستاد تبصره13 شروع شدکه بعدها به ستاد مدیریت حمل و نقل و مصرف سوخت تغییرنام داد. در آن مقطع دولت به جد پیگیر اسقاط فرسوده ها و جایگزین کردن آنها با خودروهای نو بود. مالکان خودروهای فرسوده می توانستند با دریافت تسهیلات نسبت به اسقاط خودرو خود اقدام و محصولی نو تحویل بگیرند.

این فرایند در ادامه با اتصال به واردات خودرو، قوی تر پیش رفت، چه آنکه واردنمایندگان ملزم شدند به ازای محصولاتی که ثبت سفارش و وارد می نمایند، یک یا چند گواهی اسقاط ارائه بدهند. مشروط شدن واردات خودرو به ارائه گواهی اسقاط، نقش بسیار مهمی در تحریک اسقاط خودروهای فرسوده داشت و خودروسازان نیز با توجه به اوضاع مناسب فراوری، پشتیبانی مناسبی در راستای تامین محصولات جایگزین انجام می دادند. نتیجه این اقدامات خروج هزاران دستگاه خودرو فرسوده و به تبع آن، صرفه جویی هنگفت در مصرف سوخت و کاهش نقش فرسوده ها در آلودگی هوا بود. گفته می گردد تا قبل از سال 92 حدود یک میلیون و 400 هزار دستگاه خودرو فرسوده اسقاط شد، رقمی که البته در طول یک دهه، چندان قابل قبول و چشمگیر نیست، اما در مقایسه با سال های اخیر نشان از برنامه ریزی بهتر و عزمی جدی تر برای مقابله با فرسوده ها دارد. اسقاط و جایگزینی فرسوده ها تا قبل از سال 97 با فرایند نسبتا مناسبی پیگیری می شد، اما رفته رفته ضعیف شد و به حاشیه رفت. ضعف اسقاط و جایگزینی خودروهای فرسوده طی سال 97 به بعد، دلایل مختلفی دارد که مهم ترین آنها شامل ممنوعیت واردات و همچنین افت فراوری خودرو می گردد.

بنابر آماری که رئیس هیات مدیره انجمن صنفی کارفرمایی مراکز اسقاط و بازیافت خودروهای فرسوده اعلام نموده، طی سال گذشته تنها هشت هزار خودروی فرسوده اسقاط شده که در مقایسه با سال های قبل به شدت نزول نموده است. دلیل اصلی نزول اسقاط فرسوده ها از 97 به بعد، بیش هر چیزی به ممنوعیت واردات مربوط می گردد. در انتهای خرداد 97، دولت در راستای مدیریت منابع ارزی (به دلیل خروج آمریکا از توافق هسته ای و برجام که تحریم ها را به دنبال داشت) واردات خودرو را ممنوع نمود تا گلوگاه اصلی اسقاط فرسوده ها بسته گردد. مرور آمار اسقاط از ابتدای دهه 90 و با توجه به ملزم شدن واردنمایندگان خودرو به ارائه گواهی اسقاط، نشان می دهد در بیشتر موارد (به استثنای سال های 91 و 92) معمولا هر وقت واردات خودرو بالا رفته، اسقاط نیز رشد نموده و هر وقت واردات نزولی شده، اسقاط هم کاهش یافته است. البته در سال 91 با وجود واردات 45 هزار دستگاهی، کمتر از 150 هزار گواهی اسقاط صادر شده و سال بعد نیز هرچند 78 هزار خودروی وارداتی داشته ایم، اما آمار اسقاط به زیر 70 هزار سقوط نموده است. گفته می گردد عدم تخصیص منابع کافی از سوی دولت و همچنین سختگیری هدایت و رانندگی در ارتباط با شماره گذاری خودرو، دلایل اصلی این سقوط آماری بوده اند.

طبق آمار اما در سال 93 و با اوجگیری واردات خودرو به بالای 103 هزار دستگاه، بیش از 336 هزار گواهی اسقاط صادر شده است. در سال بعد، آمار واردات نصف شده و از همین رو تنها 170 هزار گواهی اسقاط می گردد؛ این در حالی است که طی سال 95 - 1394 با وجود واردات تنها 75 هزار دستگاهی، نزدیک به 360 هزار گواهی اسقاط صادر می گردد. طی سال 96 نیز رکورد اسقاط شکسته می گردد، چه آنکه با وجود آمار کمتر از 80 هزار دستگاهی واردات، 400 هزار برگه اسقاط صادر می گردد. حالا هم که آمارها می گویند طی سال گذشته فقط هشت هزار خودروی فرسوده اسقاط شده است.

در کنار مساله واردات، افت فراوری خودروسازان و همچنین کمبود منابع اقتصادی دولتی نیز نقش مهمی در نزولی شدن فرایند اسقاط و جایگزینی خودروهای فرسوده داشته اند.خودروسازان طی دو سال و نیم گذشته به شدت با پدیده تعهدات معوق درگیر و به نوعی توان چندانی برای مانور در میدان اسقاط نداشته اند. از آن سو دولت نیز با کمبود منابع اقتصادی روبرو بوده و بنابراین اتفاقات گذشته که بعضا نقدینگی نسبتا مناسبی برای تسهیلات دهی به مالکان فرسوده ها و ترغیب آنها به اسقاط، در نظر گرفته می شد، تکرار نشد.

راه های احیای اسقاط

با توجه به اینکه نقش خودروهای فرسوده در آلودگی هوا قابل انکار نیست، احیای فرایند اسقاط و جایگزینی آنها ضروری به نظر می رسد، اما پرسش اینجاست که با چه راه حلی. به نظر می رسد راه حل اصلی، لغو ممنوعیت واردات خودرو است که می تواند جانی تازه به مراکز اسقاط بدهد. اگر دولت ممنوعیت واردات را بردارد، واردنمایندگان مانند گذشته ملزم به ارائه گواهی اسقاط خودروهای فرسوده خواهند بود، بنابراین اسقاط فرسوده ها احیا خواهد شد و این موضوع نقش مهمی در کاهش آلودگی نه فقط در این مقطع سال، خواهد داشت. در کنار این موضوع، در نظر دریافت طرح های جدید برای اسقاط و جایگزینی خودروهای فرسوده نیز راه حل دیگری است که با توجه به بهبود اوضاع فراوری خودروسازان داخلی، پیشنهاد می گردد.

میزان استقبال از این طرح ها البته بستگی به مشوق هایی دارد که از سوی دولت و خودروسازان برای اسقاط و جایگزنی فرسوده ها، لحاظ می گردد. هرچه مشوق ها جذاب تر باشند، شهفرایندان بیشتری چه مالکان خودروهای سبک و چه سنگین سوارها، از طرح های موردنظر استقبال خواهند کرد. در نهایت اینکه در فرایند اسقاط بهتر است نگاهی ویژه به خودروهای فرسوده سنگین داشت، چه آنکه نقش آنها در آلودگی هوا (از ناحیه خودروهای فرسوده) بسیار اهمیت دارد. به عنوان مثال گفته می گردد کامیون های فرسوده 20 برابر یک کامیون غیر فرسوده آلایندگی فراوری می نمایند. دولت در سال 96 طرحی عظیم برای اسقاط و جایگزینی بیش از 200 هزار دستگاه خودروی فرسوده سنگین رونمایی کرد و وعده اجرای آن را تا تابستان 1400 داد. با این حال تحریم از راه رسید و مانعی عظیم بر سر راه آن قرار داد و در حال حاضر نیز ابرپروژه اسقاط دولت به نوعی در کما فرو رفته است. کارشناسان معتقدند در صورت بازگشت آمریکا به برجام و لغو تحریم ها، ابرپروژه اسقاط قابلیت و ارزش اجرا را خواهد داشت و می توان با چکش کاری آن، ده ها و شاید صدها هزار دستگاه کامیون فرسوده را به عنوان منابع مهم آلودگی هوا، از رده خارج و جایگزین کرد.